Ua n?nauele ‘ia au i k?ia l? e kekahi wahine k?kau kolamu o ka n?pepa ‘?lelo ‘Ailiki ‘o “Foinse” ma ke kelepona. He hoa ‘o ia na Liam, ka luna o Oideas Gael, a ma ka Liam ha‘i ‘ana i? ia aia kekahi po‘e no Hawai‘i e a‘o ana i ka ‘?lelo ‘Ailiki ma ke kula, ua makemake k?ia wahine e ‘ike i ke kumu a m?ua i hele mai ai no ke a‘o ‘ana i ka ‘?lelo ‘Ailiki. Nui kona hoihoi i ka lohe ‘ana e pili ana i ka papahana kaiapuni Hawai‘i, n? polokalamu ‘?lelo Hawai‘i ma ke kulanui, a p?l? aku. P?‘iwa ‘o ia ma ka‘u ha‘i ‘ana i? ia ‘a‘ohe o m?ua koko Hawai‘i, ak?, ua komo k? m?ua keiki i loko o ka papahana kaiapuni Hawai‘i, no laila, nui k? m?ua wala‘au ‘ana no n? kumu i ho‘ouna ‘ia ai ‘o M?lia kaikamahine i ke kula ‘o N?wah?okalani‘?pu‘u. ‘A‘ole ‘o ia ‘ike ?hea e pa‘i ‘ia ai k?na kolamu, ak?, ‘?lelo ‘o ia e ho‘ouna n? ‘o ia i kope ia‘u ma Hawai‘i. ‘O Foinse ka n?pepa ‘?lelo ‘Ailiki nui o ke k?‘ai ‘ia aku ma ‘Ilelani; pa‘i a k?‘ai ‘ia ma kahi o ka 7,000 kope i k?l? me k?ia pule.
Ma hope o ka papa ua n?nauele aku au i kekahi polopeka no ke kulanui o Wisconsin ma Milwaukee, ‘o Brian ó Brion kona inoa. No ‘Ilelani mai ‘o ia, a he haum?na ‘o ia ma kekahi o n? kula kaiapuni ‘?lelo ‘Ailiki, a nui n? mea hoihoi ?na i ha‘i mai ai. Ua ne‘e ‘o ia i ‘Amelika no ka ‘imi ‘ana i kona mau k?kel? kulanui (he k?kel? kauka kona ma ka ‘?lelo Pelek?ne o ka w? kahiko). Ua ha‘i mua mai ‘o ia ia‘u i ka m?‘aukala o n? kula ma ‘Ilelani, me ke k?lele ‘ana ma n? kula ‘?lelo ‘Ailiki i ho‘okumu ‘ia ma hope o ka makahiki 1921, ka w? i ho‘okumu ‘ia ai ka Lepupalika ‘o ‘Ilelani.
Ma kona w? i hele ai i ke kula, ua loa‘a ‘eh? wale n? kula ‘?lelo ‘Ailiki piha ma waho o n? Gaelteacht (kahi i m?lama ‘ia ai ka ‘?lelo ‘Ailiki ‘o ia ka ‘?lelo mua a ka po‘e a pau). Hoihoi ka m?‘aukala o ka ‘?lelo i loko o kona ‘ohana. ‘A‘ole kona kupuna wahine he m?naleo, ak?, ua a‘o ‘o ia i ka ‘?lelo ‘Ailiki ma kahi o ka ho‘okumu ‘ia o ka lepupalika, a ua h?pai aloha ‘o ia i ka ‘?lelo me he hae l? o nui o kona aloha ‘?ina a aloha l?hui. Ua ho‘ouna ‘ia ko Brian makua k?ne i kekahi kula ‘?lelo ‘Ailiki, ak?, ‘a‘ole i ‘?lelo ‘Ailiki ko Brian kupuna wahine i kona makuak?ne; he ‘?lelo Pelek?ne wale n? k? l?ua i wala‘au ai. Eia na‘e, ma ka hai ‘ia o kekahi mau w?hine e kona kupuna wahine no ka ho‘oma‘ema‘e ‘ana i ko l?kou hale, he mau w?hine ‘?lelo ‘Ailiki l?kou, a koi ‘ia l?kou e ‘?lelo ‘Ailiki i ko Brian makua kane. Ha‘i ‘ia akula ‘o Brian e kona makuak?ne, ‘a‘ole ‘o ia i makemake iki i ka ‘?lelo ‘Ailiki, ak?, ua makemake kona makuak?ne e ho‘ouna ‘ia ‘o Brian i kekahi kula i ikaika ke a‘o ‘ana ma o ka ‘?lelo ‘Ailiki. ‘?lelo ‘o ia, nui ka huikau o ka po‘e ‘Ailiki i ka ‘?lelo ‘Ailiki. Mana‘o ka po‘e he nui he ‘?lelo ia o ka po‘e na‘aup? a ‘ilihune, ak?, makemake nui l?kou e ho‘ouna ‘ia k? l?kou mau keiki i n? kula Gaelscoil.
‘O ka mea hoihoi loa, ‘?lelo ‘o Brian ‘a‘ohe ona maka‘u no ke ola mau o ka ‘?lelo ‘Ailiki. He mea nui i? ia ka nui o ka po‘e na‘auao e ‘?lelo ‘Ailiki ana, a p?l? p? n? ho‘i kona mana‘o no ka ‘?lelo Hawai‘i. Pono ka po‘e e makemake ana e ho‘?la i k? l?kou mau ‘?lelo e ‘imi i ka na‘auao. Nui ka po‘e na‘auao ma ‘Ilelani i hiki ke ‘?lelo ‘Ailiki ma ke kaiaulu (n? loio, n? alaka‘i o ke aupuni, n? kauka, a p?l? aku), a he mea nui l?kou. In? he po‘e ‘ilihune a na‘aup? wale n? ke ‘?lelo ana i ka ‘?lelo, e halapohe ana paha. N?nau maila ‘o ia ia‘u no ka nui o ka po‘e ‘?lelo Hawai‘i e ‘imi ana in? k?kel? ma ke kulanui, a ha‘i aku nei au au i? ia i ka ho‘okumu ‘ia o k? k?kou mau polokalamu muapuka a mulipuka, a me ka ho‘om?kaukau ‘ia o n? keiki kaiapuni no ke komo ‘ana i n? kulanui. ‘?lelo ‘o ia he maika‘i k?l?; pono k?ia ‘ano po‘e na‘auao no ka pono o ka ‘?lelo. Ma ka m?‘aukala o ka ‘?lelo ‘Ailiki, he mea nui ke ola o ka ‘?lelo ma n? Gaelteacht. I kona mana‘o, in? ‘a‘ole i m?lama ‘ia ka ‘?lelo ‘Ailiki ‘o ia ka ‘?lelo makuahine o ka po‘e ma ia mau wahi, in? ua halapohe n? ka ‘?lelo.
Wahi ?na, ke k?k?k?k? ‘ia nei he k?n?wai k?ko‘o k?helu no ka ‘?lelo (“Language Rights Bill”) e ke aupuni o ‘Ilelani, a ‘a‘ohe ona k?nalua o ka puka ‘ana o ia k?n?wai. Aia a puka, e koi ‘ia ana ke aupuni e k?ko‘o i ka ‘?lelo ma n? ke‘ena aupuni. Ke komo kekahi kanaka i loko o kekahi ke‘ena aupuni a makemake ‘o ia e ‘?lelo ‘Ailiki, e pono ana kekahi e k?kua i? ia ma ka ‘?lelo ‘Ailiki. Nui ka po‘e e k?‘? ana i ia k?n?wai, ak?, lawa ke k?ko‘o ‘ia o ia k?n?wai no ka puka ‘ana me ka ma‘alahi loa. Ua noi au e h?‘awi mai ‘o ia ia‘u i kope o ia k?n?wai, a e ho‘?‘o ana ‘o ia e hana i kope ia‘u ma mua o ka‘u ha‘alele ‘ana.
Mana‘o ‘o ia he mea nui ka ikaika o n? ke‘ena papaho i ke ola o kekahi ‘?lelo. He mau hale ho‘olele l?ki? ma ka ‘?lelo ‘Ailiki, ho‘olele ‘ia kekahi ma ka p?naewele puni honua, he k?nela k?w? ma ka ‘?lelo ‘Ailiki (TG4) i n?n? ‘ia e ka po‘e he nui, a he mau n?pepa i pa‘i ‘ia ma ka ‘?lelo ‘Ailiki (‘o Foinse ka mea nui o ia mau n?pepa).
‘A‘ole ‘o ia i hau‘oli i ka hana o ke aupuni a me n? kulekele i ho‘opa‘a ‘ia no ka ho‘?la ‘ana i ka ‘?lelo i ka w? kahiko, a mau ka pilikia a hiki i k?ia manawa. Kohu mea l?, ‘a‘ole ‘ike ka po‘e e alaka‘i ana i ia mau ke‘ena i ka ‘oko‘a o ke a‘o ana i ka po‘e m?naleo a m?naleo ‘ole ma o ka ‘?lelo ‘Ailiki. ‘Akahi a pa‘i ‘ia he puke a‘o ‘?lelo ‘Ailiki hou no ke a‘o ‘ana i ka ‘?lelo ‘Ailiki ma n? kula ha‘aha‘a a pau o ‘Ilelani, a na n? haum?na ma n? kula ‘?lelo Pelek?ne wale n? ia puke. ‘A‘ole ia he puke k?pono no n? haum?na m?naleo ‘Ailiki, ak?, ‘a‘ohe puke ‘? a‘e e ho‘ohana ai ma ke kula. H?‘ole ke aupuni i ke pa‘i ‘ana i n? puke hou no n? m?naleo wale n?, me ka mana‘o e “Ghetto-ized” ‘ia ana ka po‘e o ia mau kaiaulu.
Ma ka ‘?naehana ho‘ona‘auao o ‘Ilelani, ho‘oka‘ina ‘ia n? kula ma waho o n? kula Gaelscoil ma ‘ekolu wae‘ano – A, B a me C. ‘O n? kula “A” n? kula ikaika o ke a‘o ‘ana i ka ‘?lelo ‘Ailiki a ma o ka ‘?lelo ‘Ailiki. Emi mai ka ikaika o n? kula “B,” a n?waliwali n? kula “C.” H?‘awi ‘ia kekahi k?l? k?ikaw? i n? kula “A, emi mai ia ‘ano k?l? i h?‘awi ‘ia i n? kula “B,” a ‘a‘ohe k?l? i h?‘awi ‘ia i n? kula “C.” No ia kumu, nui n? kula e ‘?lelo ana he mau kula “A” l?kou, ak?, wahi a Brian, n?waliwali loa l?kou ma ke a‘o ‘ana i ka ‘?lelo, a ma o ka ‘?lelo ‘Ailiki. Makemake wale n? l?kou i ke k?l?. ‘O n? kula Gaelscoil n? kula lako o n? kula a pau, ak?, ‘a‘ole i lawa ke k?l? i h?‘awi ‘ia.
He ‘aha mele ma ke kula i k?ia p?, a e ho‘okani ana ‘o Paddy m? ma Biddy’s ma hope. ‘Oiai ‘o k?ia k? m?ua pule hope ma Glen Colm Cille, e hele ana n? m?ua ‘o M?lia.
