ʻAʻole au e kākau nui ana no ka papa ʻōlelo o kēia, lā. Nui ʻino nā mea hou a ke kumu i aʻo ai – he mau analua paʻakikī a pohihihi loa iaʻu.
Ma ke ahiahi ua ʻākoakoa mai mākou a pau ma ka lumi nui o ke kula no ka hoʻolohe ʻana i kekahi haku poema kaulana o ʻIlelani, ʻo Cathal Ó Searcaigh kona inoa. Nui kāna haʻi moʻolelo ʻana ma waena o kāna mau poema, a hoihoi nō kāna mau manaʻo i hoʻopuka ai. Ua walaʻau ʻo ia no nā wahi pana, a ma ke kapa ʻia ʻana o ia mau wahi e ke aupuni ʻEnelani ma ka ʻōlelo Pelekāne ma ke kenekūlia ʻumikūmāiwa. He mea nui iā ia ka mālama a hoʻohana ʻia o ka inoa pololei o ia mau wahi, he mau inoa ʻAiliki.
He māhū ʻo Cathal, a nui ka walaʻau ʻana o ke aloha o ke kāne no ke kāne i loko o kāna mau poema i haku ai. Makemake au e wehewehe i koʻu manaʻo no kēia huaʻōlelo ʻo “māhū,” a me kaʻu hoʻokomo ʻana i ia huaʻōlelo i loko o kēia mokuna. I koʻu manaʻo, ʻaʻohe hewa o ka māhū ʻana ma ka noʻonoʻo Hawaiʻi, a ʻaʻole i hoʻopuka ʻia ia ʻōlelo ma ke ʻano he hoʻokae māhū ma kaʻu kākau ʻana. No ka hoʻohana ʻia o ia ʻōlelo e ka poʻe ʻōlelo Pelekāne ma ke ʻano he hoʻokae māhū, he mea ia i lawe ʻia mai ma waho o Hawaiʻi, i koʻu manaʻo. Ua hoʻolaha ʻia ko Cathal māhū ʻana ma mua o kona hōʻea ʻana aku i ke kula, ma muli paha o ka makaʻu o nā alakaʻi o ke kula ʻaʻole paha e makemake ana kekahi poʻe e lohe i kāna mau mele i haku ai no ia kumuhana. Kohu mea lā, he mea ʻole kēia i nā haumāna; ua piha ka lumi.
E like me nā mele Hawaiʻi, ʻaʻole i ahuwale ka manaʻo o kāna mau poema; he kaona nō ko nā poema, a hūnā ʻia ka manaʻo i loko o kāna walaʻau ʻana no ke ao kūlohelohe, a i ʻole ma ke ʻano o ka ʻai ʻana i ka mea ʻai. ʻAkaʻaka maoli nō ka poʻe i kāna wehewehe ʻana i ka manaʻo i hūnā ʻia; ʻaʻohe poʻe i haʻalele i ka hilahila. Ua heluhelu ʻo ia i ka hapanui o nā poema ma ka ʻōlelo ʻAiliki, me ka heluhelu ʻana i ka unuhi ʻōlelo Pelekāne kekahi. ʻO kekahi mea hoihoi, i loko nō o ka maikaʻi o kāna ʻōlelo Pelekāne, ua unuhi ʻia kāna mau mele e kekahi mau poʻe ʻē aʻe. ʻŌlelo ʻo ia, ʻaʻole ʻo ia i makemake e unuhi i kāna mau poema i haku ai ma ka ʻōlelo ʻAiliki, no ka mea, makaʻu ʻo ia e loli ana kāna haku ʻana ma ka ʻōlelo ʻAiliki, me ka makaʻala ʻana i nā huaʻōlelo āna i koho ai ma muli o ka pohihihi o ka manaʻo ma ka ʻōlelo Pelekāne. Ua nui nō ka poʻe mai ʻō a ʻō o ke awāwa i hele mai, ʻaʻole he mau haumāna ʻōlelo ʻAiliki ka poʻe a pau i hele mai.
Ma hope o ka hoʻi ʻana i ka hale ma ke ahiahi, ua hoʻomaka au e heluhelu i kekahi puke aʻu i kūʻai ai ma ka hale kūʻai puke o ke kula. ʻO “Compulsory Irish” ka inoa o ia puke, a wahi a ka lohe, he puke ia e hoʻohalahala ikaika ʻana i ka poʻe e alakaʻi ana i ke aukahi hoʻōla ʻōlelo ʻAiliki mai ka pau ʻana o ke kenekūlia ʻumikūmāiwa a hiki i ka makahiki 1973. Ua pau nā ʻaoʻao mua he kanalima i ka heluhelu ʻia, hiki ke ʻike ʻia ka nui o ka noiʻi ʻana a kēia kāne (ua hoʻomaka kēia puke ma ke ʻano he pepa noi puka no kona kēkelē MA). Wahi āna, ua ʻike ka poʻe e alakaʻi ana i ka hoʻonaʻauao keiki e pilikia ana nā keiki i ke aʻo ʻana ma o ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, ua koho lākou e hana pēlā i mea e ola ai ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻAʻole i ikaika ka paipai ʻia o ka ʻōlelo ma waho o ke kula, a he pilikia nui kēia, i kona manaʻo. Nui ka hoihoi, a manaʻo au he waiwai nui kēia puke iā kākou, ka poʻe e hoʻōla ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia manawa. Nui nā haʻawina waiwai e aʻo ai. E kākau hou au ke pau ka puke i ka heluhelu ʻia.
Ma hope o ka ʻaina ahiahi, ua nīnauele aku ai i kekahi kumu kula haʻahaʻa, ʻo Fiona kona inoa. He kumu hou ʻo ia; ʻakahi ʻo ia a puka me kona palapala hōʻoia no ke aʻo ʻana, a he kūlana kūhelu kona ma kekahi kula ma Dublin. He kula ʻōlelo Pelekāne ia, akā, koi ʻia ke kula e aʻo i ka ʻōlelo ʻAiliki i loko o ka papa. ʻAʻole lākou aʻo i nā kumuhana ʻē aʻe ma o ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, hoʻāʻo ʻo ia e hoʻohana i ka ʻōlelo ʻAiliki ke hiki ma ke aʻo ʻana i nā kumuhana like ʻole. ʻOiai he kumu kula haʻahaʻa ʻo ia, nāna e aʻo i nā kumuhana a pau i nā haumāna. Wahi āna, ʻaʻole ʻōlelo ʻAiliki ka hapanui o nā kumu o ke kula me ka mākaukau, hiki nō naʻe iā lākou ke heluhelu.
Hoihoi kāna moʻolelo i haʻi mai ai no ke koi ʻia o nā kumu e noho no kekahi hōʻike ana mākaukau no ka ʻōlelo ʻAiliki. Koi ʻia ʻo ia e hele i kekahi hale ma kahi mamao loa, ʻaʻole ʻo ia i uku ʻia, a nāna e uku no ke hele ʻana i laila a me kahi āna i noho ai. ʻEkolu lā ka lōʻihi o ka hōʻike ana mākaukau, a ʻaʻole ʻo ia ʻike inā he puka a hāʻule paha kona a hala ʻekolu mahina. ʻIke ʻo ia i ke koʻikoʻi o ka mākau ʻōlelo ʻAiliki, akā, ukiuki loa ʻo ia i ke ʻano o ka hōʻike ana mākaukau no ka ʻōlelo ʻAiliki – ʻaʻohe ona pili i ke ʻano o ka hana a nā kumu i loko o ka papa. Wahi āna, ʻaʻole ʻo ia i ʻōlelo ʻAiliki i loko o kāna papa no ka hoʻokahi pule ma hope o ka hōʻike, ma muli o kona ukiuki i ke Keʻena Hoʻonaʻauao o ke Aupuni a me ke ʻano o ka hōʻike.
Lohe nui au i kēia ʻano manaʻo ma waena o ka poʻe he nui ma ʻaneʻi – ʻaʻole i kākoʻo ʻia ka hoihoi o ka poʻe i loko o nā kula a me nā keʻena hoʻonaʻauao; kaohi ʻia ko lākou ʻiʻini i ke ʻano o ka hāmale ʻia o lākou, a me ka nui o ka “lele hupa” ʻana i koi ʻia. I kēia manawa, e aʻo ana ma kahi o ka 1,000 kumu i loko o nā kula me ka loaʻa ʻole o kekahi kēkelē a i ʻole ka palapala hōʻoia ma ka hoʻonaʻauao, a ke nui aʻe nei ka pilikia ma muli o ka nui ʻana aʻe o ka poʻe ma ʻIlelani. Ua pani ʻia kekahi kulanui hoʻonaʻauao ma ʻIlelani ma kahi o ka makahiki 1985, no ka mea, ma ia wā ua nui ka poʻe e haʻalele ana iā ʻIlelani ma muli o ka liʻiliʻi o nā kūlana hana ma ʻaneʻi. Pēlā i emi ai ka nui o ka poʻe ma waena o ka makahiki 1980 a me ka makahiki 1990. A laila, ua pōmaikaʻi nā pāʻoihana like ʻole ma ʻIlelani, nui ka poʻe malihini e kipa mai ana, a nui ka poʻe e komoneʻe ana i loko o ʻIlelani. Manaʻo ʻo ia e nui aʻe ana ka pilikia o nā kula no nā makahiki he nui e hiki mai ana inā ʻaʻohe loli o ke ʻano o ke Keʻena Hoʻonaʻauao o ke aupuni. He poʻe ʻelemākule wale nō lākou, i kona manaʻo, a pēlā ke ʻano o ko lākou noʻonoʻo ʻana. Ua hoʻohana ʻia ka moʻohaʻawina i hoʻopuka ʻia ma ka makahiki 1971 a hiki i ka makahiki 1997, a ʻaʻole i pani ʻia nā puke haʻawina a pau a hiki i kēia manawa. No ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki i loko o ka papa, ke hoʻohana ʻia nei ka puke haʻawina like i hoʻopuka ʻia ma ka makahiki 1971, a ʻaʻole i makemake iki ʻia e nā kumu.
ʻŌlelo ʻo Fiona, hoihoi nā keiki i ke aʻo ʻana ma o ʻōlelo ʻAiliki inā ʻaʻole lākou i haʻi ʻia – “e aʻo ana kākou i ka ʻōlelo ʻAiliki i kēia manawa.” Ke lohe ʻia ia ʻano ʻōlelo, pau ko lākou hoihoi i ka haʻawina. Hoʻāʻo ʻo ia e hoʻomākaukau i nā haʻawina a me nā pāʻani hoihoi ma ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, ʻaʻole ʻo ia haʻi i nā haumāna he haʻawina pilinaʻōlelo ʻAiliki ia. Manaʻo lākou he ao ʻilihune a naʻaupō ke ao ʻAiliki, a he ao waiwai a naʻauao ke ao ʻōlelo Pelekāne, no laila, hoʻāʻo lākou e piʻi aʻe i ko lākou kūlana ma ke kaiapili ma ka waiho ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki a me ke komo ʻana i ke ao ʻōlelo Pelekāne.
5:32:46 PM.
