Ua nīnauele ʻia au i kēia lā e kekahi wahine kākau kolamu o ka nūpepa ʻōlelo ʻAiliki ʻo “Foinse” ma ke kelepona. He hoa ʻo ia na Liam, ka luna o Oideas Gael, a ma ka Liam haʻi ʻana iā ia aia kekahi poʻe no Hawaiʻi e aʻo ana i ka ʻōlelo ʻAiliki ma ke kula, ua makemake kēia wahine e ʻike i ke kumu a māua i hele mai ai no ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki. Nui kona hoihoi i ka lohe ʻana e pili ana i ka papahana kaiapuni Hawaiʻi, nā polokalamu ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kulanui, a pēlā aku. Pūʻiwa ʻo ia ma kaʻu haʻi ʻana iā ia ʻaʻohe o māua koko Hawaiʻi, akā, ua komo kā māua keiki i loko o ka papahana kaiapuni Hawaiʻi, no laila, nui kā māua walaʻau ʻana no nā kumu i hoʻouna ʻia ai ʻo Mālia kaikamahine i ke kula ʻo Nāwahīokalaniʻōpuʻu. ʻAʻole ʻo ia ʻike āhea e paʻi ʻia ai kāna kolamu, akā, ʻōlelo ʻo ia e hoʻouna nō ʻo ia i kope iaʻu ma Hawaiʻi. ʻO Foinse ka nūpepa ʻōlelo ʻAiliki nui o ke kūʻai ʻia aku ma ʻIlelani; paʻi a kūʻai ʻia ma kahi o ka 7,000 kope i kēlā me kēia pule.
Ma hope o ka papa ua nīnauele aku au i kekahi polopeka no ke kulanui o Wisconsin ma Milwaukee, ʻo Brian ó Brion kona inoa. No ʻIlelani mai ʻo ia, a he haumāna ʻo ia ma kekahi o nā kula kaiapuni ʻōlelo ʻAiliki, a nui nā mea hoihoi āna i haʻi mai ai. Ua neʻe ʻo ia i ʻAmelika no ka ʻimi ʻana i kona mau kēkelē kulanui (he kēkelē kauka kona ma ka ʻōlelo Pelekāne o ka wā kahiko). Ua haʻi mua mai ʻo ia iaʻu i ka mōʻaukala o nā kula ma ʻIlelani, me ke kālele ʻana ma nā kula ʻōlelo ʻAiliki i hoʻokumu ʻia ma hope o ka makahiki 1921, ka wā i hoʻokumu ʻia ai ka Lepupalika ʻo ʻIlelani.
Ma kona wā i hele ai i ke kula, ua loaʻa ʻehā wale nō kula ʻōlelo ʻAiliki piha ma waho o nā Gaelteacht (kahi i mālama ʻia ai ka ʻōlelo ʻAiliki ʻo ia ka ʻōlelo mua a ka poʻe a pau). Hoihoi ka mōʻaukala o ka ʻōlelo i loko o kona ʻohana. ʻAʻole kona kupuna wahine he mānaleo, akā, ua aʻo ʻo ia i ka ʻōlelo ʻAiliki ma kahi o ka hoʻokumu ʻia o ka lepupalika, a ua hāpai aloha ʻo ia i ka ʻōlelo me he hae lā o nui o kona aloha ʻāina a aloha lāhui. Ua hoʻouna ʻia ko Brian makua kāne i kekahi kula ʻōlelo ʻAiliki, akā, ʻaʻole i ʻōlelo ʻAiliki ko Brian kupuna wahine i kona makuakāne; he ʻōlelo Pelekāne wale nō kā lāua i walaʻau ai. Eia naʻe, ma ka hai ʻia o kekahi mau wāhine e kona kupuna wahine no ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i ko lākou hale, he mau wāhine ʻōlelo ʻAiliki lākou, a koi ʻia lākou e ʻōlelo ʻAiliki i ko Brian makua kane. Haʻi ʻia akula ʻo Brian e kona makuakāne, ʻaʻole ʻo ia i makemake iki i ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, ua makemake kona makuakāne e hoʻouna ʻia ʻo Brian i kekahi kula i ikaika ke aʻo ʻana ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻŌlelo ʻo ia, nui ka huikau o ka poʻe ʻAiliki i ka ʻōlelo ʻAiliki. Manaʻo ka poʻe he nui he ʻōlelo ia o ka poʻe naʻaupō a ʻilihune, akā, makemake nui lākou e hoʻouna ʻia kā lākou mau keiki i nā kula Gaelscoil.
ʻO ka mea hoihoi loa, ʻōlelo ʻo Brian ʻaʻohe ona makaʻu no ke ola mau o ka ʻōlelo ʻAiliki. He mea nui iā ia ka nui o ka poʻe naʻauao e ʻōlelo ʻAiliki ana, a pēlā pū nō hoʻi kona manaʻo no ka ʻōlelo Hawaiʻi. Pono ka poʻe e makemake ana e hoʻōla i kā lākou mau ʻōlelo e ʻimi i ka naʻauao. Nui ka poʻe naʻauao ma ʻIlelani i hiki ke ʻōlelo ʻAiliki ma ke kaiaulu (nā loio, nā alakaʻi o ke aupuni, nā kauka, a pēlā aku), a he mea nui lākou. Inā he poʻe ʻilihune a naʻaupō wale nō ke ʻōlelo ana i ka ʻōlelo, e halapohe ana paha. Nīnau maila ʻo ia iaʻu no ka nui o ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi e ʻimi ana inā kēkelē ma ke kulanui, a haʻi aku nei au au iā ia i ka hoʻokumu ʻia o kā kākou mau polokalamu muapuka a mulipuka, a me ka hoʻomākaukau ʻia o nā keiki kaiapuni no ke komo ʻana i nā kulanui. ʻŌlelo ʻo ia he maikaʻi kēlā; pono kēia ʻano poʻe naʻauao no ka pono o ka ʻōlelo. Ma ka mōʻaukala o ka ʻōlelo ʻAiliki, he mea nui ke ola o ka ʻōlelo ma nā Gaelteacht. I kona manaʻo, inā ʻaʻole i mālama ʻia ka ʻōlelo ʻAiliki ʻo ia ka ʻōlelo makuahine o ka poʻe ma ia mau wahi, inā ua halapohe nō ka ʻōlelo.
Wahi āna, ke kūkākūkā ʻia nei he kānāwai kākoʻo kūhelu no ka ʻōlelo (“Language Rights Bill”) e ke aupuni o ʻIlelani, a ʻaʻohe ona kānalua o ka puka ʻana o ia kānāwai. Aia a puka, e koi ʻia ana ke aupuni e kākoʻo i ka ʻōlelo ma nā keʻena aupuni. Ke komo kekahi kanaka i loko o kekahi keʻena aupuni a makemake ʻo ia e ʻōlelo ʻAiliki, e pono ana kekahi e kōkua iā ia ma ka ʻōlelo ʻAiliki. Nui ka poʻe e kūʻē ana i ia kānāwai, akā, lawa ke kākoʻo ʻia o ia kānāwai no ka puka ʻana me ka maʻalahi loa. Ua noi au e hāʻawi mai ʻo ia iaʻu i kope o ia kānāwai, a e hoʻāʻo ana ʻo ia e hana i kope iaʻu ma mua o kaʻu haʻalele ʻana.
Manaʻo ʻo ia he mea nui ka ikaika o nā keʻena papaho i ke ola o kekahi ʻōlelo. He mau hale hoʻolele lēkiō ma ka ʻōlelo ʻAiliki, hoʻolele ʻia kekahi ma ka pūnaewele puni honua, he kānela kīwī ma ka ʻōlelo ʻAiliki (TG4) i nānā ʻia e ka poʻe he nui, a he mau nūpepa i paʻi ʻia ma ka ʻōlelo ʻAiliki (ʻo Foinse ka mea nui o ia mau nūpepa).
ʻAʻole ʻo ia i hauʻoli i ka hana o ke aupuni a me nā kulekele i hoʻopaʻa ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo i ka wā kahiko, a mau ka pilikia a hiki i kēia manawa. Kohu mea lā, ʻaʻole ʻike ka poʻe e alakaʻi ana i ia mau keʻena i ka ʻokoʻa o ke aʻo ana i ka poʻe mānaleo a mānaleo ʻole ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻAkahi a paʻi ʻia he puke aʻo ʻōlelo ʻAiliki hou no ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki ma nā kula haʻahaʻa a pau o ʻIlelani, a na nā haumāna ma nā kula ʻōlelo Pelekāne wale nō ia puke. ʻAʻole ia he puke kūpono no nā haumāna mānaleo ʻAiliki, akā, ʻaʻohe puke ʻē aʻe e hoʻohana ai ma ke kula. Hōʻole ke aupuni i ke paʻi ʻana i nā puke hou no nā mānaleo wale nō, me ka manaʻo e “Ghetto-ized” ʻia ana ka poʻe o ia mau kaiaulu.
Ma ka ʻōnaehana hoʻonaʻauao o ʻIlelani, hoʻokaʻina ʻia nā kula ma waho o nā kula Gaelscoil ma ʻekolu waeʻano – A, B a me C. ʻO nā kula “A” nā kula ikaika o ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki a ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. Emi mai ka ikaika o nā kula “B,” a nāwaliwali nā kula “C.” Hāʻawi ʻia kekahi kālā kūikawā i nā kula “A, emi mai ia ʻano kālā i hāʻawi ʻia i nā kula “B,” a ʻaʻohe kālā i hāʻawi ʻia i nā kula “C.” No ia kumu, nui nā kula e ʻōlelo ana he mau kula “A” lākou, akā, wahi a Brian, nāwaliwali loa lākou ma ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo, a ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. Makemake wale nō lākou i ke kālā. ʻO nā kula Gaelscoil nā kula lako o nā kula a pau, akā, ʻaʻole i lawa ke kālā i hāʻawi ʻia.
He ʻaha mele ma ke kula i kēia pō, a e hoʻokani ana ʻo Paddy mā ma Biddy’s ma hope. ʻOiai ʻo kēia kā māua pule hope ma Glen Colm Cille, e hele ana nō māua ʻo Mālia.
