‘A‘ole au e k?kau nui ana no ka papa ‘?lelo o k?ia, l?. Nui ‘ino n? mea hou a ke kumu i a‘o ai – he mau analua pa‘akik? a pohihihi loa ia‘u.
Ma ke ahiahi ua ‘?koakoa mai m?kou a pau ma ka lumi nui o ke kula no ka ho‘olohe ‘ana i kekahi haku poema kaulana o ‘Ilelani, ‘o Cathal Ó Searcaigh kona inoa. Nui k?na ha‘i mo‘olelo ‘ana ma waena o k?na mau poema, a hoihoi n? k?na mau mana‘o i ho‘opuka ai. Ua wala‘au ‘o ia no n? wahi pana, a ma ke kapa ‘ia ‘ana o ia mau wahi e ke aupuni ‘Enelani ma ka ‘?lelo Pelek?ne ma ke kenek?lia ‘umik?m?iwa. He mea nui i? ia ka m?lama a ho‘ohana ‘ia o ka inoa pololei o ia mau wahi, he mau inoa ‘Ailiki.
He m?h? ‘o Cathal, a nui ka wala‘au ‘ana o ke aloha o ke k?ne no ke k?ne i loko o k?na mau poema i haku ai. Makemake au e wehewehe i ko‘u mana‘o no k?ia hua‘?lelo ‘o “m?h?,” a me ka‘u ho‘okomo ‘ana i ia hua‘?lelo i loko o k?ia mokuna. I ko‘u mana‘o, ‘a‘ohe hewa o ka m?h? ‘ana ma ka no‘ono‘o Hawai‘i, a ‘a‘ole i ho‘opuka ‘ia ia ‘?lelo ma ke ‘ano he ho‘okae m?h? ma ka‘u k?kau ‘ana. No ka ho‘ohana ‘ia o ia ‘?lelo e ka po‘e ‘?lelo Pelek?ne ma ke ‘ano he ho‘okae m?h?, he mea ia i lawe ‘ia mai ma waho o Hawai‘i, i ko‘u mana‘o. Ua ho‘olaha ‘ia ko Cathal m?h? ‘ana ma mua o kona h?‘ea ‘ana aku i ke kula, ma muli paha o ka maka‘u o n? alaka‘i o ke kula ‘a‘ole paha e makemake ana kekahi po‘e e lohe i k?na mau mele i haku ai no ia kumuhana. Kohu mea l?, he mea ‘ole k?ia i n? haum?na; ua piha ka lumi.
E like me n? mele Hawai‘i, ‘a‘ole i ahuwale ka mana‘o o k?na mau poema; he kaona n? ko n? poema, a h?n? ‘ia ka mana‘o i loko o k?na wala‘au ‘ana no ke ao k?lohelohe, a i ‘ole ma ke ‘ano o ka ‘ai ‘ana i ka mea ‘ai. ‘Aka‘aka maoli n? ka po‘e i k?na wehewehe ‘ana i ka mana‘o i h?n? ‘ia; ‘a‘ohe po‘e i ha‘alele i ka hilahila. Ua heluhelu ‘o ia i ka hapanui o n? poema ma ka ‘?lelo ‘Ailiki, me ka heluhelu ‘ana i ka unuhi ‘?lelo Pelek?ne kekahi. ‘O kekahi mea hoihoi, i loko n? o ka maika‘i o k?na ‘?lelo Pelek?ne, ua unuhi ‘ia k?na mau mele e kekahi mau po‘e ‘? a‘e. ‘?lelo ‘o ia, ‘a‘ole ‘o ia i makemake e unuhi i k?na mau poema i haku ai ma ka ‘?lelo ‘Ailiki, no ka mea, maka‘u ‘o ia e loli ana k?na haku ‘ana ma ka ‘?lelo ‘Ailiki, me ka maka‘ala ‘ana i n? hua‘?lelo ?na i koho ai ma muli o ka pohihihi o ka mana‘o ma ka ‘?lelo Pelek?ne. Ua nui n? ka po‘e mai ‘? a ‘? o ke aw?wa i hele mai, ‘a‘ole he mau haum?na ‘?lelo ‘Ailiki ka po‘e a pau i hele mai.
Ma hope o ka ho‘i ‘ana i ka hale ma ke ahiahi, ua ho‘omaka au e heluhelu i kekahi puke a‘u i k?‘ai ai ma ka hale k?‘ai puke o ke kula. ‘O “Compulsory Irish” ka inoa o ia puke, a wahi a ka lohe, he puke ia e ho‘ohalahala ikaika ‘ana i ka po‘e e alaka‘i ana i ke aukahi ho‘?la ‘?lelo ‘Ailiki mai ka pau ‘ana o ke kenek?lia ‘umik?m?iwa a hiki i ka makahiki 1973. Ua pau n? ‘ao‘ao mua he kanalima i ka heluhelu ‘ia, hiki ke ‘ike ‘ia ka nui o ka noi‘i ‘ana a k?ia k?ne (ua ho‘omaka k?ia puke ma ke ‘ano he pepa noi puka no kona k?kel? MA). Wahi ?na, ua ‘ike ka po‘e e alaka‘i ana i ka ho‘ona‘auao keiki e pilikia ana n? keiki i ke a‘o ‘ana ma o ka ‘?lelo ‘Ailiki, ak?, ua koho l?kou e hana p?l? i mea e ola ai ka ‘?lelo ‘Ailiki. ‘A‘ole i ikaika ka paipai ‘ia o ka ‘?lelo ma waho o ke kula, a he pilikia nui k?ia, i kona mana‘o. Nui ka hoihoi, a mana‘o au he waiwai nui k?ia puke i? k?kou, ka po‘e e ho‘?la ana i ka ‘?lelo Hawai‘i i k?ia manawa. Nui n? ha‘awina waiwai e a‘o ai. E k?kau hou au ke pau ka puke i ka heluhelu ‘ia.
Ma hope o ka ‘aina ahiahi, ua n?nauele aku ai i kekahi kumu kula ha‘aha‘a, ‘o Fiona kona inoa. He kumu hou ‘o ia; ‘akahi ‘o ia a puka me kona palapala h?‘oia no ke a‘o ‘ana, a he k?lana k?helu kona ma kekahi kula ma Dublin. He kula ‘?lelo Pelek?ne ia, ak?, koi ‘ia ke kula e a‘o i ka ‘?lelo ‘Ailiki i loko o ka papa. ‘A‘ole l?kou a‘o i n? kumuhana ‘? a‘e ma o ka ‘?lelo ‘Ailiki, ak?, ho‘?‘o ‘o ia e ho‘ohana i ka ‘?lelo ‘Ailiki ke hiki ma ke a‘o ‘ana i n? kumuhana like ‘ole. ‘Oiai he kumu kula ha‘aha‘a ‘o ia, n?na e a‘o i n? kumuhana a pau i n? haum?na. Wahi ?na, ‘a‘ole ‘?lelo ‘Ailiki ka hapanui o n? kumu o ke kula me ka m?kaukau, hiki n? na‘e i? l?kou ke heluhelu.
Hoihoi k?na mo‘olelo i ha‘i mai ai no ke koi ‘ia o n? kumu e noho no kekahi h?‘ike ana m?kaukau no ka ‘?lelo ‘Ailiki. Koi ‘ia ‘o ia e hele i kekahi hale ma kahi mamao loa, ‘a‘ole ‘o ia i uku ‘ia, a n?na e uku no ke hele ‘ana i laila a me kahi ?na i noho ai. ‘Ekolu l? ka l?‘ihi o ka h?‘ike ana m?kaukau, a ‘a‘ole ‘o ia ‘ike in? he puka a h?‘ule paha kona a hala ‘ekolu mahina. ‘Ike ‘o ia i ke ko‘iko‘i o ka m?kau ‘?lelo ‘Ailiki, ak?, ukiuki loa ‘o ia i ke ‘ano o ka h?‘ike ana m?kaukau no ka ‘?lelo ‘Ailiki – ‘a‘ohe ona pili i ke ‘ano o ka hana a n? kumu i loko o ka papa. Wahi ?na, ‘a‘ole ‘o ia i ‘?lelo ‘Ailiki i loko o k?na papa no ka ho‘okahi pule ma hope o ka h?‘ike, ma muli o kona ukiuki i ke Ke‘ena Ho‘ona‘auao o ke Aupuni a me ke ‘ano o ka h?‘ike.
Lohe nui au i k?ia ‘ano mana‘o ma waena o ka po‘e he nui ma ‘ane‘i – ‘a‘ole i k?ko‘o ‘ia ka hoihoi o ka po‘e i loko o n? kula a me n? ke‘ena ho‘ona‘auao; kaohi ‘ia ko l?kou ‘i‘ini i ke ‘ano o ka h?male ‘ia o l?kou, a me ka nui o ka “lele hupa” ‘ana i koi ‘ia. I k?ia manawa, e a‘o ana ma kahi o ka 1,000 kumu i loko o n? kula me ka loa‘a ‘ole o kekahi k?kel? a i ‘ole ka palapala h?‘oia ma ka ho‘ona‘auao, a ke nui a‘e nei ka pilikia ma muli o ka nui ‘ana a‘e o ka po‘e ma ‘Ilelani. Ua pani ‘ia kekahi kulanui ho‘ona‘auao ma ‘Ilelani ma kahi o ka makahiki 1985, no ka mea, ma ia w? ua nui ka po‘e e ha‘alele ana i? ‘Ilelani ma muli o ka li‘ili‘i o n? k?lana hana ma ‘ane‘i. P?l? i emi ai ka nui o ka po‘e ma waena o ka makahiki 1980 a me ka makahiki 1990. A laila, ua p?maika‘i n? p?‘oihana like ‘ole ma ‘Ilelani, nui ka po‘e malihini e kipa mai ana, a nui ka po‘e e komone‘e ana i loko o ‘Ilelani. Mana‘o ‘o ia e nui a‘e ana ka pilikia o n? kula no n? makahiki he nui e hiki mai ana in? ‘a‘ohe loli o ke ‘ano o ke Ke‘ena Ho‘ona‘auao o ke aupuni. He po‘e ‘elem?kule wale n? l?kou, i kona mana‘o, a p?l? ke ‘ano o ko l?kou no‘ono‘o ‘ana. Ua ho‘ohana ‘ia ka mo‘oha‘awina i ho‘opuka ‘ia ma ka makahiki 1971 a hiki i ka makahiki 1997, a ‘a‘ole i pani ‘ia n? puke ha‘awina a pau a hiki i k?ia manawa. No ke a‘o ‘ana i ka ‘?lelo ‘Ailiki i loko o ka papa, ke ho‘ohana ‘ia nei ka puke ha‘awina like i ho‘opuka ‘ia ma ka makahiki 1971, a ‘a‘ole i makemake iki ‘ia e n? kumu.
‘?lelo ‘o Fiona, hoihoi n? keiki i ke a‘o ‘ana ma o ‘?lelo ‘Ailiki in? ‘a‘ole l?kou i ha‘i ‘ia – “e a‘o ana k?kou i ka ‘?lelo ‘Ailiki i k?ia manawa.” Ke lohe ‘ia ia ‘ano ‘?lelo, pau ko l?kou hoihoi i ka ha‘awina. Ho‘?‘o ‘o ia e ho‘om?kaukau i n? ha‘awina a me n? p?‘ani hoihoi ma ka ‘?lelo ‘Ailiki, ak?, ‘a‘ole ‘o ia ha‘i i n? haum?na he ha‘awina pilina‘?lelo ‘Ailiki ia. Mana‘o l?kou he ao ‘ilihune a na‘aup? ke ao ‘Ailiki, a he ao waiwai a na‘auao ke ao ‘?lelo Pelek?ne, no laila, ho‘?‘o l?kou e pi‘i a‘e i ko l?kou k?lana ma ke kaiapili ma ka waiho ‘ana i ka ‘?lelo ‘Ailiki a me ke komo ‘ana i ke ao ‘?lelo Pelek?ne.
